Kan de Europese pandemie-aanpak het onderscheid maken met China en Oost-Azië?

Europese waarden in een tijdperk van hygiënische moderniteit.

In de voorbije jaren werden pleidooien voor een alternatief Covid-beleid vaak als irrationeel weggezet of als fantasieën van virusknuffelaars (die het virus willen omarmen). Zelden werd evenwel gereflecteerd over de irrationaliteit van het officiële pandemiebeleid dat ernaar streefde het virus uit te roeien (ZeroCovid-beleid) of het zoveel als mogelijk te controleren.

Boudry en De Ceulaer schrijven dat een ZeroCovid-beleid (1) in Europa onhaalbaar is, maar heel hun boek brengt de boodschap dat een beleid rond Covid zo strikt mogelijk moet zijn. We zouden hun voorkeursbeleid kunnen omschrijven als een strikt Covid-beleid of een 'streven naar een LessCovid-beleid'. Met strikt bedoelen we dat elke besmetting als een probleem wordt gezien en er een te veel is. Doorgaans maken voorstanders van een strikt beleid ook brandhout van virusknuffelaars, wat onder meer gebeurt in het boek van Boudry en De Ceulaer die spreken van zieke mensen met 'mensenhaat'.(2)

Zelden wordt evenwel de vraag gesteld naar de eventuele irrationaliteit van het ZeroCovid- streven. Moet je elke viruscirculatie stoppen? Kan je een viruscirculatie stoppen? Lukt het alleen op eilanden waar je een inreisverbod perfect kan opleggen? Wat doe je met de grote meerderheid van de mensen die geen gezondheidsklachten overhouden na een besmetting? Hoe lang hou je deze mensen uit de circulatie?

Het officiële beleid lijkt in lijn van Boudry en De Ceulaer gekenmerkt door een radicale drang naar menselijke controle bij natuurlijke verschijnselen, maar werd nooit fundamenteel in vraag gesteld. Ook toen eind december 2022, begin januari 2023 gepraat werd over het autoritaire pandemiebeleid van China, kwam er geen zelfonderzoek.

Westerse discussies over het Chinese ZeroCovid-beleid eind 2022.

We herinneren eraan dat China in de voorbije jaren een zeer streng ZeroCovid-voerde voerde. Dagelijks werd er massaal en verplicht getest in gebieden waar Covid-19 opdook. Velen werden opgesloten in hun appartement of in een quarantaine-kamp. Met camera's werd toegezien op het dragen van mondkapjes. Niet alleen sociaal zorgde dit ZeroCovid-beleid voor weerstand bij de bevolking. Het had tevens ingrijpende economische gevolgen en leidde tot klachten over dalende productiviteit van internationale bedrijven gevestigd in China.(3)

Op 7 december 2022 reageerde de Chinese overheid: het ingrijpende ZeroCovid-beleid werd zonder veel toelichting getemperd onder meer op het vlak van de verplichte testen en quarantaines. Aangenomen mag worden dat de combinatie van protesten bij de bevolking, tesamen met signalen van bedrijven over hinder bij hun economische activiteiten zorgde voor deze koerswijziging.

Vervolgens ontstond er evenwel onrust over het stijgend aantal besmettingen, met voorspellingen over miljoenen besmettingen en over extra doden vooral bij de ouderen die volgens experts onvoldoende gevaccineerd werden.(4) Deze voorspelde catastrofe kwam er evenwel niet. In januari 2023 zakte de onrust. De vele extra doden bleven klaarblijkelijk uit (de cijfers van de Chinese overheid zijn volgens Westerse experts nooit betrouwbaar), en het normale leven in de Chinese straten herstelde zich.

Aan meerdere door de overheid op handen gedragen Westerse experts werd in die periode de vraag gesteld over het verschil tussen 'hun' Europees door de overheid gestuurd en afgedwongen pandemiebeleid en het Chinese autoritaire pandemiebeleid (ook aanwezig in meer kapitalistisch georganiseerde Oost-Aziatische landen).

De antwoorden waren zelden leerrijk, diepgravend of uitvoerig. Volgens geraadpleegde virologen gebruikten de Chinezen slechte vaccins en was het een dom idee om een ZeroCovid- beleid ”dat zo goed werkte” te laten vallen. Andere experts gaven een meer politieke commentaar over het autoritaire karakter van het Chinese beleid en het onrealisme van het door de Chinezen nagejaagd ZeroCovid-beleid.(5) Dat vond ik een interessante argumentatie, doch de journalisten vroegen niet door. Een vergelijking met het voorbije Europese ZeroCovid-streven werd niet of nauwelijks gemaakt. Heel de discussie over China had wat weg van een zelfvoldaan nummertje over 'wij doen dat hier in Europa beter', hoewel ook in het Westen protestbetogingen plaatsvonden en economiën werden platgelegd.

China doet gewoon wat ook bij vele Europeanen leeft: de natuur trachten te beheersen

Het ligt ook niet gemakkelijk om als Westerling iets zinnig te zeggen over China en over het verschil tussen een te streng geacht ZeroCovid-beleid en een aanvaardbaar geacht LessCovid- streven.

Mij lijkt het plausibel dat velen in Europa voorstander zijn van een strikt Chinese aanpak, maar politiek-maatschappelijk tegendruk voelen van mensen die die kant niet uit willen gaan.

Op de achtergrond speelt een verschil in visie binnen het Westen over de relatie mens en natuur. Tegenover een stroming die de mens boven de natuur plaatst en deze als opdracht geeft de natuur te controleren en te exploiteren met kennis en wetenschap, staat een stroming die de mens in de natuur plaatst en behoedzaam is bij het grootschalig sleutelen aan de natuur.(6) Twee stromingen als het ware, twee levensvisies op een belangrijk thema die naar boven kwamen toen bleek dat het coronavirus niet per se dodelijk was, maar net zoals griep, vooral risicogroepen trof en aan evolutie onderhevig was.

In zekere zin doet China gewoon wat klaarblijkelijk ook de Europeanen die zich herkennen in de eerste stroming willen (met technologie de natuur trachten te beheersen). China doet het alleen meer fanatiek, alsof de virologen aldaar met geen enkele rechtstatelijke grens moeten rekening houden. China (gevolgd door andere Aziatische landen zoals Singapore) heeft met andere woorden de stroming in het Westers denken gericht op beheersing van de natuur overtroefd met een echte oorlog tegen het virus en met volledige inzet van surveillance en technologie. De Oost-Aziatische samenlevingen, met hun reeds lang bestaande streven naar hygiënische moderniteit ('hygienic modernity'), sluiten met andere woorden in de voorbije jaren beter aan bij het dominant moderne wetenschappelijke verhaal rond oorlogsvoering (kaltstellen) tegen het virus, (7) een verhaal dat ondanks zijn dominantie in het Westen er niet helemaal is doorgezet.

Een historicus riep recent op om onze postkoloniale bril af te zetten en goed te kijken naar het eigen wereldbeeld.(8) Wat wil Europa? Waar staat het voor? Teveel heeft het Westen zich onder invloed van het beheersingsnarratief gezien als een krachtcentrale van moderne wetenschap, technologie en geneeskunde ('a powerhouse of modern science, technology, and medicine') en met een gezondheidssysteem van wereldklasse: 'kwade' virussen duiken alleen elders op. Alles is onder controle in Europa.

De globale pandemie toont evenwel aan dat ‘kwade’ virusssen ook in het Westen opduiken en dat de Westerse identiteit complexer is dan de powerhouse voorstelling. Het Westen bleek, zeker vanuit het virologisch perspectief, minder slagkrachtig dan Azië. Europa leek te aarzelen en zoekt naar begrenzing van een op wetenschap en technologie gebaseerde gezondheidspolitiek ten koste van alles. Een viroloog zoals Steven Van Gucht zit op dezelfde lijn in zijn diagnose over Westerse zelfgenoegzaamheid maar gaat in tegenstelling tot wat ik hieronder schrijf, deze situatie negatief waarderen en praten over te weinig vrijgemaakte budgetten in het Westen, te weinig sensibilisatie en nog harder dan vroeger pleiten voor een snelle, strikte of harde aanpak van elke pandemie die nog gaat volgen.(9)

Nochtans is Van Gucht geen blinde viroloog. Vandaag erkent hij dat dat Covid alleen/vooral een probleem is van risicogroepen en dat het virus er één is om 'mee te leren leven', alleen verpakt hij dat inzicht als een inzicht, alsof het virus initieel wel degelijk een probleem was van alle leden van de bevolking.(10)

Niet-virologische reflectie over de aarzelingen van Europa bij ZeroCovid-beleid

Het blijft voor een sociale wetenschapper als ondergetekende na drie jaar pandemie verrassen hoe weinig virologen buiten hun discipline denken: er is maar één goede aanpak van infectieziekten; deze kennen geen grenzen; landsgrenzen moeten wijken; rechtstatelijke grenzen moeten wijken. In deze gedachtengang moet er zoveel mogelijk internationaal worden gewerkt en moet federale landen zoals België en Duitsland gemanaged worden als unitaire landen.

Van Gucht wil dan ook meer Europa, meer Wereld Gezondheidsorganisatie en binnen België meer centrale afstemming.

Het verhaal van Europa lijkt me complexer. Er is meer aan de hand dan te weinig budgetten en problemen met federale structuren, dat de 'aarzelingen' van Europa verklaart. Naast het recht, onderwijs, cultuur, economie en een rijk en verbindend maatschappelijk leven, is gezondheid slechts één aspect van het complex menselijk verhaal. En gezondheid zelf gaat over veel meer dan een virus. Het gaat over het totaalplaatje van fysiek, psychisch en sociaal welbevinden.(11) Het punt hier is dat niet iedereen het met het voorgaande eens is en bij een infectieziekte helemaal focust op het biologisch verhaal en de rest schijnt te vergeten. In de voorbije jaren regende het gezondheidsstatistieken, veelal gefocust op het virus, maar werd er nauwelijks een poging gedaan tot het becijferen of ernstig in overweging nemen van de sociaal- maatschappelijke kosten van de maatregelen om het virus te bestrijden.(12) Damiaan Denys' media-interventies waren precies gericht op het mogelijk maken van dat debat, waarbij hij de vinger legde op de zwakte van het controlenarratief werkzaam op de achtergrond van het LessCovid-beleid’ (13) Die zwakte blijft bestaan. Boudry en De Ceulaer, koplopers in het controlenarratief, schrijven zoals reeds aangestipt dat een ZeroCovid-beleid in Europa onhaalbaar is, (14) maar geven nergens aan wat de ethische of juridische grenzen zijn van de door hun gewenste strikte pandemiepolitiek. Dit laatste is des te problematischer omdat ze uitdrukkelijk rechtstatelijke grenzen zoals deze gevormd door het grondrechtelijk proportionaliteitsbeginsel als uitgangspunt voor een pandemiebeleid verwerpen, en in de lijn van virologen pleiten voor een quasie blind preventiebeleid, waarbij alles moet wijken voor het doel van virusbestrijding ('better safe than sorry').

Dit gebrek aan een duidelijke visie op mogelijke beperkingen van pandemiebeleid is geen klein detail. Zorg voor de rechtstaat en voor een juiste balans in het beleid rond fysiek, psychisch en sociaal welbevinden is een taak voor de hele gemeenschap. Hoe willen wij hier in Vlaanderen, in België, in Nederland, in Europa het virus aanpakken en welke politieke keuzen maken we. Met 'better safe than sorry' wordt niet duidelijk gemaakt welke prijs er betaald wordt. Mensen zoals Boudry en De Ceulaer of overheidsexperts zoals deze in België die eveneens terugvallen op 'better safe than sorry' klinken dan ook nooit echt geloofwaardig wanneer het gaat over de maatschappelijke kosten voor jongeren, voor de economie, voor de culturele sector. Wellicht door deze eenzijdigheid komen we zo weinig te weten, wanneer juist deze mensen gevraagd wordt om zich uit te spreken over het verschil tussen het Europese en Chinese pandemiebeleid.

De lessen over China van Maurice de Hond

Maurice de Hond heeft een blog geschreven over de China discussie in Nederland. De Nederlandse nieuwszenders NOS vindt de Chinese tempering van het ZeroCovid-beleid niet slim want dat beleid was zo succesvol.(15) De Hond ziet in de gebeurtenissen in China juist een falen van elk ZeroCovid-beleid. “De les die China ons leert is dat een harde pandemiepolitiek in het teken van de controle op het virus (doorgedreven mondkapjespolitiek, lockdowns, contact beperkingen, avondklok en sluiting van scholen) niet alleen maatschappelijke-sociale gevolgen heeft, maar ook faalt op het vlak van gezondheid: het virus heeft zich doodeenvoudig niet laten controleren”.(16)

Ook stelt hij vast dat het dragen van mondkapjes (wat men in China in december heel consequent nog deed), de snelle verspreiding niet heeft tegengegaan.(17) Gek toch dat dit aan de aandacht van Westerse virologen is ontsnapt.

Ook aan de aandacht ontsnapt, is de zorg voor het hanteren van correcte modellen. Schattingen van experts op de NOS uit december 2022 over mogelijk 10.000 dode Chinezen extra per dag lijken achteraf schromelijke overschattingen te zijn. Nochtans werden ze gepresenteerd als lage en voorzichtige schattingen. De Hond die altijd kritisch is geweest over het gebruik van dramatische modellen en schattingen concludeert met betrekking tot de versoepelingen van het harde Chinese ZeroCovid-beleiddat deze uiteindelijk niet zo veel schade hebben gebracht als verwacht, 'zeker geen schade vergelijkbaar met de schade aangericht in de voorbije jaren door het ZeroCovid-beleid’.(18)

De Hond koppelt aan het het Chinaverhaal een wat onverwachte boodschap over 'leren omgaan met het virus', Onverwacht omdat de Hond een datawetenschapper is die niet van virusknuffelen kan worden beticht. De argumenten van de Hond zijn dan ook van een andere orde dan die van pakweg een Damiaan Denys. Immers, aldus de Hond, elke keer als je in contact komt met het virus en de virale dosis is niet hoog genoeg om je te infecteren, wordt je grenswaarde voor een infectie verhoogd. Via deze natuurlijke “micro-vaccinaties” ontwikkelen mensen bescherming.(19)

Maar wat is nu het verschil tussen het China beleid en dat van ons?

Bij nader inzien is het verschil in gevoerd beleid tussen Europa en China niet zo groot, zeker als men in de Westerse kranten de anti-Chinese emoties weg-filtert en wat dieper graaft in het Chinees beleid.(20)

Net zoals in China, heeft in Europa (met een uitzondering van Zweden) een controleverhaal gedomineerd met veel overheidssturing en formele en informele dwang, met voorzichtige versoepelingen wanneer blijkt dat toenemende economische en psychologische kost van de preventie voor de bevolking te hoog blijken. Die versoepelingen worden dan verhullend gebracht met de vaststelling dat de nieuwe varianten van het virus toch niet zo dodelijk zijn en dat hun verspreiding haast niet te stoppen is. Op die versoepelingen wordt dan weer kwaad en bang gereageerd door een deel van de bevolking dat niet wil leven met het virus, (21) maar deze stroming kan zich vandaag niet meer doorzetten.

De vraag wat Europa nu onderscheidt van China blijft een legitieme vraag. Mijn antwoord in de Tegenwind documentaire van oktober 2021 was op het proportionaliteitsprincipe gebaseerde rechtstatelijkheid. Ook Ivan Van de Cloot zoekt het antwoord in het proportionaliteitsdenken.(22) Proportionaliteit is een centraal beginsel in vraagstukken over mensenrechten zoals meningsuiting, privacy en bescherming tegen overheidsgeweld. Het is ook een sleutelbeginsel in publieke gezondheidsethiek.(23) Boudry en De Ceulaer die het thema van de rechtsstaat in hun boek met gepaste ernst bespreken, zijn, zoals gezegd, geen voorstanders van een proportionaliteitsbenadering als het over de pandemie gaat, (24) wat natuurlijk de China-vraag nog pertinenter maakt.

Proportionaliteit kadert binnen het denken over rechtsstaat en over goede besluitvorming. Ook op deze punten zou Europa het verschil met China kunnen maken. Dat kan goed uitgelegd worden aan de hand van de politieke theorie van Jürgen Habermas (Faktizität und Geltung, 1992). Habermas ziet naast een formele sfeer van politieke besluitvorming door wetgevers op federaal deelstatelijk, lokaal vlak een informele sfeer van politiek waarin ngo's en media een grote rol spelen.

In deze burgermaatschappij of civil society nemen de leden van de politieke gemeenschap deel aan het discours, verwerven zij alzo inzicht, sluiten zij compromissen en schuiven zij meningen naar voor over zaken van bijzonder en algemeen belang. Habermas noemt dit een proces van individuele meningsvorming en wilsvorming. In de formele politieke sfeer daarentegen zijn vertegenwoordigers actief, aangeduid door de leden van de politieke gemeenschap. Deze vertegenwoordigers nemen beslissingen, stemmen wetten, en formuleren en implementeren beleid.

Voor Habermas functioneert een politiek systeem goed wanneer de besluitvormingsinstellingen poreus zijn voor de invloed van de burgermaatschappij, en het over de juiste kanalen beschikt waardoor input van onderaf (de burgermaatschappij en de publieke opinie) haar output kan beïnvloeden.

In 2020 en 2021 functioneerde het Belgische en bij uitbreiding Europees systeem niet wegens de systematische uitsluiting van kritische stemmen en de monopolisering van de mediakanalen. De kritische wetenschappers achter Tegenwind, het Wintermanifest, Covidrationnel, Lawyers4Democracy en Onverdeeld Open) werden zelden rechtstreeks aan het woord gelaten door de grote mediakanalen. Toen een schandaal uitbrak over een publieksprijs voor de Tegenwind documentaires heeft geen enkele journalist werkzaam in deze media de betrokken wetenschappers en experts gehoord. De informele sfeer van de politiek lag met andere woorden plat. Er werd schamper gedaan over dissonante stemmen, zonder ernstig debat met fair play. Het verschil met China werd in België pas even zichtbaar toen in januari-maart 2022 een dertigtal wetenschappers, met verschillende expertises, gehoord werden door het Parlement. Dit ondanks het afgrijzen van de grote media dat oordeelde dat alleen 'ernstige' wetenschappers een forum mag gegeven worden.

Het Belgische parlement heeft, zoals Boudry en De Ceulaer in hun boek opmerken, tijdens de pandemie nauwelijks een rol gespeeld. Begin 2022 heeft dat wegkwijnende parlement me even het gevoel gegeven dat we wel degelijk het verschil kunnen maken met China.

Paul De Hert, gewoon hoogleraar recht en technologie, Vrije Universiteit Brussel.

Dit artikel verscheen eerst op www.decontroversatie.be

(1) Het trefwoord 'Zero Covid' in hun boek krijgt maar een zin: "Voor Europese landen onhaalbaar einddoel dat eilandnaties zoals Nieuw-Zeeland en Australië wel haalden. Eind 2020 werd daar zowaar weer gevoetbald voor vijftigduizend toeschouwers" (M. Boudry & J. De Ceulaer, Eerste hulp bij Pandemie. Van acherafklap tot zwarte zwaan, Tielt: Lannoo, 2021, p. 220).

(2) De gradaties worden besproken onder het kopje 'virusknuffelaars', in M. Boudry & J. De Ceulaer, 206-208. Damiaan Denys komt uitgebreid aan bod.

(3) NOS, 'Na zero covid nu coronagolf in China, 'straks miljoenen besmettingen per dag', 27 december 2022, via

https://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2457897-na-zero-covid-nu-coronagolf-in-china-straks-miljoenen-besmettingen-per-dag

(4) NOS, 'Na zero covid nu coronagolf in China, 'straks miljoenen besmettingen per dag', 27 december 2022, via

https://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2457897-na-zero-covid-nu-coronagolf-in-china-straks-miljoenen-besmettingen-per-dag

(5) In Vlaanderen ging het over mensen zoals politicus Conner Rousseau en viroloog Marc Van Ranst Voor de Covid-kritische luisteraar overtuigde hun reacties niet, omdat het verschil met het door henzelf voorgestane pandemiebeleid niet uit de verf kwam. Van Ranst merkte op dat China 'bewijst dat zero-covidbeleid niet werkt en er een zware tol voor betaalt' (zonder dit goed toe te lichten), en voegde er zoals te verwachten ook aan toe dat China niet de juiste, goede vaccins gebruikte. Alles staat en valt met vaccins bij deze expert (De Wereld Vandaag, 'Marc Van Ranst: "China bewijst dat zero-covidbeleid niet werkt en betaalt er een zware tol voor', 2021,

https://radio1.be/luister/select/de- wereld-vandaag/marc-van-ranst-china-bewijst-dat-zero-covidbeleid-niet-werkt-en-betaalt-er-een-zware-tol-voor ).

Krugman kwam niet veel verder, maar verwees ook naar het verschil tussen autoritaire en democratische regimes. Paul Krugman: 'Het zerocovidbeleid van China leidt tot een hoop persoonlijke ellende en een verlamming van de economie.' De Morgen, 30 november 2022,

https://www.demorgen.be/meningen/wat-we-kunnen-leren-van-china-s-verloren-covidoorlog~bcb5933a/

(6) Vgl. John Gray, De ziel van de marionet. Een zoektocht naar de vrijheid van de mens, Ambo/Anthos, Amsterdam, 2015, 175; Karen Armstrong, De heilige natuur: hoe we de relatie met onze natuurlijke omgeving kunnen herstellen, Amsterdam, Querido Facto, 2022, 256p.; Philipp Blom, De onderwerping. Een geschiedenis van de verhouding van de mens tot de natuur, De Bezige Bij, 2023, 381p.

(7) F.-T. Fan, 'From Postcolonial to Post-COVID: Midnight Thoughts While Waiting for the Dawn'. Science, Technology and Society, 2023, 28(1), (30-38), p. 36 met verw. naar R. Rogaski, Hygienic modernity: Meanings of health and disease in treaty-port China. University of California Press, 2004.

(8) F.-T. Fan, p. 30.

(9) "In het Westen waren we zelfgenoegzaam geworden: we dachten dat vooral Afrika en Zuid-Oost Azië door al die rare infectieziekten werden getroffen en wij daar met ons superieure gezondheidssysteem veel beter tegen bestand waren. Dat was ook te merken aan de steeds kleinere budgetten voor onderzoek. (...) Sommige arme landen hebben het ook relatief beter gedaan dan wij, omzat zij gesensibiliseerd waren om vroeg om te treden" (Steven Van Gucht, in M. Van Springel, 'De volgende Pandemie: ziet Steven Van Gucht ze vliegen?', Humo, 7 maart 2003, (27- 31), p. 30.

(10) "Ondertussen is covid van een probleem voor de hele bevolking geëvolueerd naar een probleem voor specifieke risicogroepen en -sectoren. Hoogbejaarde mensen of mensen met een zeer zwakke gezondheid zulln kwetsbaar blijven. Het virus zal niet verdwijnen, en we zuller er rekening mee moeten blijven houden. Maar het zal ons leven niet meer beheersen" (Steven Van Gucht, in M. Van Springel, 'De volgende Pandemie: ziet Steven Van Gucht ze vliegen?', Humo, 7 maart 2003, (27-31), p. 31).

(11) Vgl. Lieven Annemans, Geluk vinden zonder het te zoeken, Uitgeverij Borgerhoff & Lamberigts, 2021, 240p.

(12) Vgl. Bert De Munck, Leven en laten leven. Een kritische geschiedenis van de pandemie, Aalter: Ertsberg, 2022

(13) “mijn idee is dat onze huidige omgang met het virus onredelijk is. Dat de aanpak gestoeld is op de angst om controle te verliezen, nu we geconfronteerd worden met een werkelijkheid die we niet kunnen controleren. Het is virus is een onbekend ding, en er zijn niet meer zoveel onbekende dingen. Bijna alles in onze wereld is geëxploreerd, verklaard en begrepen. De confrontatie met het onbekende maakt ons bang en het is die angst die ons nu aanzet om te handelen (...) Kijk naar de discussie over scholen, of die open moesten blijven of dicht moesten gaan, aan het begin van de crisis. Je kunt je afvragen of de afweging die gemaakt is het gevolg is van wetenschappelijke feiten en adequate voorspellingen, of van tegemoet te willen komen aan een bange samenleving. Oorspronkelijk leek het advies van deskundigen dat scholen open mochten blijven omdat jongeren niet echt vatbaar zijn voor het virus, maar onder druk van een bange samenleving is besloten de scholen toch te sluiten" (Denys in Tjebbe Venema, 'Kijk óók naar gezondheid op lange termijn. Interview met psychiater Damiaan Denys', Human, 1 mei 2020, https://www.human.nl/brainwash/lees/2020/corona/damiaan-denys.html )

(14) Het trefwoord 'Zero Covid' in hun boek krijgt maar een zin: "Voor Europese landen onhaalbaar einddoel dat eilandnaties zoals Nieuw- Zeeland en Australië wel haalden. Eind 2020 werd daar zowaar weer gevoetbald voor vijftigduizend toeschouwers" (M. Boudry & J. De Ceulaer, Eerste hulp bij Pandemie. Van acherafklap tot zwarte zwaan, Tielt: Lannoo, 2021, p. 220).

(15) "Lange tijd wist China de verspreiding van het coronavirus tot een minimum te beperken via strenge lockdowns en een uitgebreid testbeleid" (NOS, 'Na zero covid nu coronagolf in China, 'straks miljoenen besmettingen per dag', 27 december 2022)

(16) Maurice de Hond, 'De lessen van de snel verdwenen Chinese Covid-golf', MDH Blogs, 1 februari 2023, https://www.maurice.nl/2023/02/01/de-lessen-van-de-chinese-golf/

(17) ’Maar lessen leren uit ontwikkelingen die niet gaan conform het dominante verhaal, daar zijn onze deskundigen en media niet zo goed in, om het eufemistisch te zeggen" (Maurice de Hond, 'De lessen van de snel verdwenen Chinese Covid-golf’).

(18) “het feit dat de heftige periode van veel besmettingen en extra sterfte ongeveer een maand heeft geduurd maakt duidelijk dat deze schade beduidend kleiner is geweest dan de ontwrichting van de samenleving gedurende de lange tijd dat men onder het juk van het ZeroCovid-beleid leefde. Plus dat na dit ZeroCovid beleid er toch nog ook een golf kwam" (Maurice de Hond, 'De lessen van de snel verdwenen Chinese Covid- golf’).

(19) “Bij het volledig loslaten van het virus ontstaat er dus een situatie waar veel mensen micro-vaccinaties krijgen door met het virus in aanraking te komen, zonder dat ze geïnfecteerd raken en/of symptomen krijgen. Daarmee bouwen ze ook bescherming op en de brandstof voor de golf raakt als het ware op, waarna snel weer die daling komt (zoals de Gompertz curve laat zien). En dat is er dus in december/begin januari in China gebeurd!"

(20) Vgl. Frank Willems, 'Protesten in China tegen streng Covid-19 beleid. Wat is er aan de hand?', De Wereld Morgen, 29 november 2022, https://www.dewereldmorgen.be/artikel/2022/11/29/protesten-in-china-tegen-streng-covid-19-beleid-wat-is-er-aan-de-hand/ ; Tings Cha, 'De Westerse media van antwoord gediend: een terugblik op drie jaar strijd tegen Covid-19 in China', De Wereld Morgen, 6 januari 2023, https://www.dewereldmorgen.be/artikel/2023/01/06/de-westerse-media-van-antwoord-gediend-een-terugblik-op-drie-jaar-strijd-tegen-covid- 19-in-china/

(21) Vgl. Frank Willems, 'Protesten in China tegen streng Covid-19 beleid. Wat is er aan de hand?', De Wereld Morgen, 29 november 2022, https://www.dewereldmorgen.be/artikel/2022/11/29/protesten-in-china-tegen-streng-covid-19-beleid-wat-is-er-aan-de-hand/ ;

(22) Ivan Van de Cloot, 'Expertise, beleid en communicatie, Doorbraak, 14 februari 2022, https://doorbraak.be/communicatie/ : "In februari 2020 zagen we de coronacrisis dichterbij komen en wisten we al dat die tot heel ingrijpende maatregelen zou leiden. Het lijkt essentieel dat we collectief nog tot een brede evaluatie komen over hoe proportioneel het gevoerde beleid was. Of het nu gaat over schoolsluitingen, mondmaskerplicht of quarantaineregels op scholen... Het is duidelijk dat er met name over de maatregelen voor kinderen wel heel pertinente vragen gesteld kunnen worden. (...) Zelf benadrukte ik in maart van 2020 in meerdere stukken dat we misschien wel een ongeziene tijd tegemoet gingen, maar dat we nooit mogen vergeten ‘dat we niet China zijn’. Op die manier probeerde ik al te waarschuwen voor het verliezen van elk perspectief en het verloochenen van onze waarden. Net zoals bij terroristische aanslagen moeten we ervoor waken om geen maatregelen te nemen die eerder thuishoren in een repressieve politiestaat. Als je je maatschappij voor onheil wil beschermen, is het essentieel dat je dat niet doet op een wijze die de essentie van die maatschappij ondermijnt"

(23) K. Bardosh, A. Krug, E. Jamrozik, Tr. Lemmens, S. Keshavjee, V. Prasad, M. Makary, St. Baral & T. Høeg, 'COVID-19 Vaccine Boosters for Young Adults: A Risk-Benefit Assessment and Five Ethical Arguments against Mandates at Universities' Journal of Medical Ethics 2020, https://jme.bmj.com/content/medethics/early/2022/12/05/jme-2022-108449.full.pdf p.1 met verw.

(24) Vgl. M. Boudry & J. De Ceulaer, p. 182. Boudry en De Ceulaer bespeuren zwakten in de rechtsstaat en uitschuivers in het voorbije pandemiebeleid maar blijven optimistisch over de Belgische rechtsstaat. Er was genoeg weerstand tegen bepaalde vergaande maatregelen, zoals de inzet van drones. Wel waarschuwen ze tegen de toepassing van het criterium van proportionaliteit in het pandemiebeleid: burgers hebben een vrijheidsplicht op medeburgers gezond te laten blijven en omdat een pandemie exponentieel uit de hand kan lopen, zijn harde preventiemaatregelen best mogelijk