Prof dr Paul De Hert: De evaluatie van het Zweeds pandemiebeleid door de Zweedse Coronakommissionen

Op de Tegenwind Matinee van 17 december hield professor dr. Paul De Hert (Hoogleraar Vrije Universiteit Brussel- Faculteit Recht & Criminologie) een keynote speech over de evaluatie van het Zweedse pandemiebeleid. Dit is de tekst van zijn betoog.

Al in 2020 werd in Zweden gewerkt aan evaluatie van het pandemiebeleid. Onder meer werd een onderzoekscommissie van 8 leden (verder: Zweedse Corona-commissie of Coronakommissionen) opgericht. Na twee interim-rapporten, kwam midden februari 2022 eindrapport van deze Commissie. Naar dit eindrapport werd vooral uitgekeken door critici van het Zweeds beleid op zoek naar bevestiging van hun kritieken tegen het Zweeds ‘model’. Terwijl de toon van de Commissie in eerder uitgebrachte interim-rapporten op sommige plaatsen scherp genoeg was en er ook wat irritatie bij de Zweedse Corona-Commissie was in de loop van 2021 over tegenwerking vanwege de ambtenarij bij data verzameling, was het finale rapport evenwel positief van toon.

De niet aflatende kritiek op het Zweedse pandemiebeleid

Van een hard Zero Covid-beleid was in Zweden nooit sprake. In het begin van de pandemie gingen scholen en kantoren kort dicht, maar daarna weer open. Restaurants sloten nooit. Bedrijven bleven open. Kinderen onder de 16 jaar gingen naar school.

Het contrast met China en de rest van de ‘Westerse wereld’ was groot en opmerkelijk omdat 2020 en 2021 beheerst werd door consensusdenken rond strikte pandemiemaatregelen. Deskundigen vielen wereldwijd collega's aan die een minder draconische aanpak voorstonden. Kranten sloten hun opiniepagina voor bepaalde stemmen. Zelfs binnen de wetenschappelijke wereld werd elke oppositie tegen de dominante consensus gehekeld werd, en soms gecensureerd.

Anders Tegnell

Het Zweedse "light touch"-beleid werd als een ramp neergezet door the New York Times en Reuters gevolgd door andere media. Ook in medische tijdschriften werd het Zweeds beleid verketterd door Zero Covid-wetenschappers die zich verbaasden over de tegendraadse Zweedse politiek. Concreet misten deze wetenschappers de ‘standaard’ overheidsmaatregelen rond meer testen en opsporen, verplicht gebruik van mondmaskers, voorschriften rond het handhaven over fysieke afstand en ventilatie en ook het gebruik van quarantaine of lockdowns. In hun kritiek speelde ze vaak op de persoon, in dit geval Anders Tegnell, de architect van het Zweedse coronabeleid en hoofd van de Public Health Agency of Sweden (Folkhälsomyndigheten). Deze in Zweden razend populaire Anders Tegnell zou een absurd beleid ‘dicteren’, gesteund door ‘een partijdige media zonder onderzoeksjournalistiek’. Zijn geviseerd beleid steunde op te grote voorzichtigheid bij het beperken van de vrijheden, op vrijwillige gedragsbijsturing en op minimale overheidsinterventie. Die voorzichtigheid verklaart waarom het Zweedse agentschap lang adviseerde tegen het gebruik van (gezicht)maskers als preventiemaatregel in indoor settings en op het openbaar vervoer. Pas eind 2020, veel later dan andere landen, veranderde het Agentschap van koers en werden individuen aangespoord om een masker te dragen bij het gebruik van het openbaar vervoer. Voortschrijdend inzicht heet dat in België, maar deze ‘aarzeling’ zou in de kritiek het Zweeds agentschap blijven achtervolgen. De stok om Zweden, -in het bijzonder Tegnell te slaan-, waren de slechte Zweedse sterftecijfers, die vooral genoteerd werden in de rusthuizen tijdens de eerste golf. Terugkerende aanbeveling was dat Zweden een beleid gebaseerd op vrijwillige gedragsverandering van de burgers moest laten vallen of alleszins aanvullen met een harder overheidsbeleid.

De nieuwe cijfers van de WHO en van de Lancet: Zweden beste in de klas

Deze felle kritieken op Zweden hebben zoals gezegd alles te maken met de uitzonderlijke beleidskeuzen van Zweden althans binnen de Westers wereld. Een individuele wetenschapper die van de consensus afwijkt, dat kan nog, maar een heel land? Dat Zweden het, op basis van de sterftecijfers uit 2020, niet echt slechter deed dan vele Westerse landen met een hard beleid, werd van tafel geveegd door te hameren op de lage sterftecijfers in buurlanden van Zweden zoals Noorwegen en (vooral) Denemarken met hun hard lockdownbeleid.

Het laatste woord over Zweden en de vergelijkbaarheid van Zweden met andere landen is waarschijnlijk nog niet gevallen. De cijfers over sterfte in de Zweedse rusthuizen tijdens de eerste golf liggen nog steeds ver beneden de cijfers die landen zoals België optekenen. Recent is de correctie van het negatief beeld over Zweden helemaal bijgesteld wanneer niet langer gekeken werd naar absolute sterftecijfers (hoeveel mensen zijn er gestorven in vergelijking met eerdere jaren) maar met zgn. oversterftecijfers ('excess mortality’). Deze cijfers zouden meer accuraat zijn en in het geval van Zweden geven ze bovendien een verrassend nieuw beeld: de Zweedse cijfers zijn helemaal niet slecht in het licht van de resultaten van buurlanden zoals Denemarken, wat ‘het bewijs’ onderuithaalt dat een hard beleid lagere sterftecijfers geeft.

Volgens in mei 2022 gepubliceerde cijfers van de Wereld Gezondheidsorganisatie is het sterftecijfer van Zweden als gevolg van de Covid-pandemie zelfs het laagste van Europa, ondanks het ontbreken van lockdowns. Zweden, dat zoals gezegd in de beginfase van de pandemie werd bekritiseerd omdat het zich verzette tegen een verplichte lockdown, had minder doden per hoofd van de bevolking dan een groot deel van Europa. In 2020 en 2021 had het land een gemiddeld sterftecijfer van 56 per 100.000 - vergeleken met 109 in het Verenigd Koninkrijk, 111 in Spanje, 116 in Duitsland en 133 in Italië.

De cijfers van de WHO vallen niet helemaal uit de lucht: ze bevestigen eerdere cijfers geanalyseerd door Reuters in maart 2021 op basis van de toenmalig beschikbare data van het EU-agentschap voor statistiek (Eurostat). Blijkbaar was in maart 2021 de tijd nog niet rijp voor een voor Zweden gunstige boodschap, want in het persbericht over de Eurostat-cijfers struikelen de experts over elkaar heen om kanttekeningen te plaatsen bij de goede Zweedse prestaties.

Ook uit recente cijfers gepubliceerd door het Amerikaanse Institute for Health Metrics and Evaluation in de Lancet, -eveneens gebaseerd op oversterftecijfers-, blijkt dat Zweden het meteen sterftecijfer van 91,2 per 100.000 wel degelijk heel goed gedaan heeft, ook in vergelijking met de buurlanden. In Europa doen alleen Finland, Luxemburg en IJsland het beter.

Een Brits journalist merkt op dat niet alleen sterftecijfers iets zeggen over goed beleid, maar dat ook gekeken moet worden naar gezondheidseffecten van maatregelen zoals lockdowns, naar wachtlijsten in ziekenhuizen en het aantal mensen voor wie belangrijke behandelingen werden uitgesteld, naar het vertrouwen in de overheid, de onderwijsschade bij jongeren, naar de economische cijfers. Op al deze fronten heeft Zweden het uitstekend gedaan. De Zweden vertrouwen hun overheid, er is geen fel polariserend beleid tegen niet-gevaccineerde burgers gevoerd, de economische schade en schulden zijn beperkt, de scholen bleven open en er is geen grote onderwijsschade aangetoond, de wachtlijsten voor niet-Covid gerelateerde medische behandelingen waren er beter omdat mensen niet bang waren te komen omwille van het virus.

De zes aanbevelingen van de Zweedse Corona-Commissie

Eind 2020 werd in Zweden een onderzoekscommissie van 8 leden aangesteld (verder: Zweedse Corona-commissie of Coronakommissionen). Midden februari 2022 kwam het finaal rapport van deze Commissie. Naar dit eindrapport werd vooral uitgekeken door critici van het Zweeds beleid op zoek naar bevestiging van hun kritieken tegen het Zweeds ‘model’. Terwijl de toon van de Commissie in eerder uitgebrachte interim-rapporten op sommige plaatsen scherp genoeg was en er ook wat irritatie bij de Zweedse Corona-Commissie was in de loop van 2021 over tegenwerking vanwege de ambtenarij bij data verzameling, was het finale rapport evenwel positief van toon. Dit heeft sommigen verrast en zelfs teleurgesteld: de verwachte en door sommigen verhoopte dolksteek van het Zweeds beleid (met een sociaaldemocratische regering) en het Zweeds gezondheidsagentschap geleid door Anders Tegnell kwam er in het eindrapport niet.

Mogelijk speelt enig opportunisme bij de evaluatie van de Zweedse Corona-Commissie, dat elk rapport aanvangt met een schets van de Zweedse sterftecijfers in vergelijkend perspectief. Zoals hoger gezien vallen de algehele cijfers voor Zweden 'plots' veel beter mee dan verwacht en moet het eindrapport nu vaststellen dat Zweden 'behoort het tot de landen met de laagste oversterfte in de periode 2020-2021'.

Het eindrapport gaat strategisch zo veel als mogelijk de vroeger in de interim-rapporten geuite kritieken veiligstellen door ze in het eindrapport te herhalen, en door ze aan te vullen met wat irritaties over de door de regering gegeven ruimte aan het Zweeds gezondheidsagentschap onder leiding van Anders Tegnell. Het geheel wordt gebracht op milde wijze. Dit zijn de voornaamste aanbevelingspunten en bevindingen:

- economisch was het crisisbeheer goed, met zijn nadruk op snelle en krachtige monetaire en fiscale interventies - waarbij snelheid voorrang kreeg op precisie. (eerste aanbeveling).

-ook de gevolgde strategie rond ziektepreventie en -bestrijding, met zijn nadruk op adviezen en aanbevelingen en vrijwilligheid, was fundamenteel juist. “Hierdoor behielden de burgers meer persoonlijke vrijheid dan in veel andere landen”. (tweede aanbeveling).

-de genomen gezondheidsmaatregelen waren evenwel te weinig en te laat (‘too little too late’). Zweden had in februari/maart 2020 moeten kiezen voor strengere en indringender maatregelen voor ziektepreventie en -bestrijding. Bij gebrek aan een plan om ouderen en andere risicogroepen te beschermen, hadden eerdere en aanvullende maatregelen moeten worden genomen om te proberen de overdracht van het virus in de gemeenschap af te remmen. Dergelijke eerste maatregelen zouden ook meer tijd voor overzicht en analyse hebben opgeleverd (derde aanbeveling).

- De regering had vanaf het begin de leiding moeten nemen over alle aspecten van de crisisbeheersing. Zij had de huidige belemmeringen voor een duidelijk nationaal leiderschap moeten kunnen overwinnen: overheidsinstanties met een zekere mate van autonomie, zelfbesturende regionale en gemeentelijke raden en de normale procedures van de regeringsbureaus voor de voorbereiding van overheidszaken. De regering had ook duidelijker het voortouw moeten nemen in de algemene communicatie met het publiek (vierde aanbeveling).

- De regering hing te eenzijdig af van de evaluaties van het Zweeds gezondheidsagentschap. De verantwoordelijkheid voor die beoordelingen berust op die wijze uiteindelijk bij één persoon, de directeur-generaal van het agentschap. Dit is geen bevredigende regeling voor de besluitvorming tijdens een ernstige maatschappelijke crisis (vijfde aanbeveling).

- Voer voor mooie discussies, ook in het licht van de Belgische bubbel-discussie, is de passages over de communicatie van het Agentschap voor de volksgezondheid. Er was bijvoorbeeld een algemeen advies over "afstand houden van elkaar", naast specifieke adviezen aan personeel op de werkplek ("gepaste afstand") en aan restaurantbezoekers ‘("een redelijke afstand"). Ook irriteert de evaluatiecommissie zich duidelijk aan de meer Socratische stijl van sommige adviezen ("denk na of uw reis noodzakelijk is"; "denk na of u een reis tot de volgende Pasen kunt uitstellen"; “vermijd deelname aan feesten, begrafenissen, dopen, vieringen en bruiloften”). Liever zag de commissie niet-onderhandelbare gedrag- en verbodsregels (zesde aanbeveling).

Tegenstijdige aanbevelingen?

Opvallend is de schijnbare tegenstelling tussen de algemene positieve waardering, inclusief van het gevoerde gezondheidsbeleid (tweede aanbeveling), en de too little, too late-kritiek (derde aanbeveling). Hoe kan dit? Hoe valt dit te verenigen? Zitten we hier louter met een ego-kwestie van misnoegde experts die vonden dat het Zweeds gezondheidsagentschap beter naar hen had moeten luisteren? Zo wordt het natuurlijk niet gebracht in het rapport, dat kiest voor de derde aanbeveling kiest voor een meer wetenschappelijk kapstok, met name het voorzorgsbeginsel dat geen too little, too late zou toelaten.

De Zweedse Commissie spreekt heel de tijd over het voorzorgsbeginsel (dat zit op onvoorzienbare risico’s), maar wil in feite dat Tegnell doet wat de brandweer doet bij brand: zo veel mogelijk water gebruiken en zo snel als mogelijk de brandweer sturen, waardoor we veeleer bij het preventiebeginsel (dat ziet op voorzienbare risico’s) zitten. Concreet verstaat de Commissie onder voorzorg dat 'het beter is te handelen dan te wachten op betere gegevens voor de besluitvorming' en het voorbeeld dat de Commissie geeft is dat van een situatie met brand.

Eigenlijk wil die Commissie iets anders ('actie') dan voorzorg. Ze gaat er impliciet van uit dat er nu al voldoende virologische kennis is om te handelen. Maar een samenleving is geen virologisch laboratorium en er staat meer op het spel bij het nemen van maatregelen. Precies daarom hamert de literatuur op randvoorwaarden zoals proportionaliteit en een brede cost-benefit-analyse wanneer in naam van voorzorg gehandeld wordt.

De gemaakte toepassing van het voorzorgbeginsel door Tegnell en het Zweedse gezondheidsagentschap zoekt naar een goede balans tussen snelheid en precisie en lijkt ons meer correct (niet-handelen bij twijfel en bij handelen bij twijfel proportionaliteit en andere randvoorwaarden respecteren). Lockdowns, bijvoorbeeld, zijn voor Tegnell extreem, draconische en bovenal niet-geteste experimenten en werden daarom in Zweden niet ingezet. Iedereen opsluiten, kinderen van school houden, burgerlijke vrijheden opschorten, politie achter mensen aan sturen die hun hond uitlaten – is geen ‘voorzorg’. Het agentschap legt voortdurend de nadruk op empirisch onderbouwde reacties (‘evidence-based responses’), een nadruk die ook wettelijk verplicht is gesteld (zie verder).

Tegnell verwerpt daarom systematisch de omschrijving van zijn beleid als een Zweeds "experiment" en gaat in eigen land door als de verpersoonlijking van de rationele aanpak, in tegenstelling tot andere landen waar wetenschap wordt opgeofferd aan angst en emotie. Er is voor Tegnell geen Zweeds experiment. Het omgekeerde is meer waar (niet Zweden maar de rest van de Westerse wereld experimenteert met een Zero-Covid beleid en miskent daarbij het voorzorgbeginsel). Tegnell weigert terug te vallen op volksgezondheidsinterventies waarvan de opportuniteit niet bewezen is, zeker niet in het licht van een ruimer maatschappelijk perspectief dat alle mogelijke schade en nadelen (leerachterstand, sociale achterstand, …) meeneemt. Hij past met andere woorden het voorzorgsbeginsel niet alleen toe op onvoorziene nieuwe gebeurtenissen, zoals nieuwe infectieziekten, maar ook op de mogelijke overheidsreacties en -maatregelen die voorgesteld worden.

Dat wil niet zeggen dat er geen bijsturing is of dat alle maatregelen afgewezen worden. Integendeel. Zweden heeft van meet af aan gereageerd met gedragsrichtlijnen voor burgers en nam geleidelijk aan ook ‘hardere’ maatregelen. Zo zijn beperkingen ingevoerd bij openbare bijeenkomsten en evenementen (vanaf maart 2020) en op bezoeken aan rusthuizen (vanaf april 2020). Het door Tegnell geleide agentschap stelde zelf op 18 november 2021 voor om met gezondheidstoegangsbewijzen te werken, wat kort daarop via wetgeving (een amendement op de Limitations Ordinance-wet) werd mogelijk gemaakt. Organisatoren van evenementen die het certificaat controleerden, konden zo hun bezoekersaantallen verhogen. Opmerkelijk: het ging over een 1G-systeem, alleen gevaccineerde (en dus niet geteste of herstelde) personen, met een uitzondering voor jongeren onder de achttien (geen verplichte vaccinatie) en volwassenen met een medische exceptie.

Tegnell betwist niet dat in onzekere gevallen overheidshandelen kan geboden zijn, maar let daarbij nauwlettend op randvoorwaarden om met dit overheidshandelen geen nieuwe (neven)schade op te roepen en hamert op de regel van de bewijslast bij onzekerheid over het effect van maatregelen (deze ligt zoals gezien bij de voorstanders van de ingreep of maatregel).

Besluit: goede evaluatie maar foute argumentatie pro een harder beleid

Zweden inspireert omdat het afwijkt: lage sterftecijfers en toch geen hard overheidsbeleid. Het In het eindrapport van de Zweedse Corona-Commissie uit 2022 staan talrijke suggesties voor verdere hervormingen van de staatsstructuren, die qua verbrokkeling aan België doen denken. Ook wordt een veeg uit de pan gegeven aan de regering die had kunnen en moeten leiderschap nemen binnen het huidige statelijk kader wat ze onvoldoende gedaan heeft. In de naam van het voorzorgbeginsel had de regering de eigen experts binnen het Agentschap Gezondheidszorg meer moeten aansturen en bevragen (onder meer bij het scenario-ontwikkeling ter ondersteuning van beslissingen). Nog steeds volgens het eindrapport, hadden regering én Agentschap omwille van het voorzorgbeginsel en de daarbij horende wetenschappelijke onzekerheid ook meer moeten kijken naar het buitenland en meer experts betrekken bij de beleidsvorming. Het rapport bevat echo’s van de kritiek in het Wintermanifest op de Belgische GEMS. Zo staat er in het Zweeds eindrapport een kritische vaststelling dat het Agentschap niet geloofwaardig heeft gehandeld bij het betrekken van verschillende expertises.

Ook een parallel met België, vormen de oorspronkelijke berichten over hoge sterftecijfers uit 2020 bij ouderen in Zweedse rusthuizen, wat in 2020 aanleiding gaf tot onder meer een wettelijk verbod op bezoek aan de rusthuizen en de oprichting de Zweedse Corona-Commissie. In het eindrapport van deze Commissie (2022) verdwijnen eerdere kritieken op het Zweeds beleid wat meer naar de achtergrond, waarschijnlijk door de goede beurt die Zweden maakt in alle statistieken bekend gemaakt door de Wereldgezondheidsorganisatie en wetenschappelijke tijdschriften rond diezelfde periode.

Toch bevat het eindrapport een kritiek dat Zweden meer had moeten doen en het voorbeeld van andere landen had moeten volgen. Om die kritiek (die niet overeind blijft in het licht vande excellente cijfers van Zweden) te staven hanteert de Zweedse Corona-Commissie een proactieve, op overheidshandelen gerichte definitie van het voorzorgsbeginsel om meer pandemic preparedness vanwege de overheid te bepleiten en minder gebruik van vrijwillige gedragsregels. De too little, too late kritiek van het rapport kan verdedigd worden, maar voor ons is duidelijk dat de evaluatiecommissie naar betere en andere argumenten zal moeten zoeken dan het argument over voorzorgprincipe.

De gemaakte analogie in het rapport met brandweerkorpsen en vuurhaarden roepen vragen op over de correcte hantering door de commissie van dit principe. De Zweedse Corona-Commissie verwart het voorzorgprincipe met het preventiebeginsel bij gekende gevaren (‘zet genoeg middelen in’, ‘wees er vlug bij of de brand deint uit’, ‘beter snelheid, dan precisie’; ‘beter handelen dan te wachten op betere gegevens’). Deze aanpak doet het voorzorgbeginsel geweld aan en verzwakt de gekozen theoretische onderbouw van de kritieken geformuleerd door de evaluatiecommissie op Anders Tegnell en zijn Zweeds gezondheidsagentschap. Hun beleid is integendeel zeer trouw aan het voorzorgsbeginsel (bij onzekerheid geen beleidsmaatregel stellen die ernstige schade kan veroorzaken aan de samenleving) en wanneer ze overgaan tot handelen hebben ze oog voor de noodzakelijke randvoorwaarden (zoveel mogelijk risicoanalyse, rationaliteit i.p.v. paniek, proportionaliteit, non-discriminatie, coherentie en tijdelijkheid). Bij beslissingen tot handelen legt het agentschap voortdurend de nadruk op empirisch onderbouwde reacties (‘evidence-based responses’), een nadruk die ook wettelijk verplicht is gesteld. Tegnell past het voorzorgsbeginsel met andere woorden niet alleen toe op onvoorziene, onbekende infecties, maar ook op de maatregelen die voorgesteld in de strijd tegen het virus en waarover weinig wetenschappelijke kennis bestaat.

NOTEN

1 Een langere versie van deze bijdrage verschijnt op de Controversatie (https://www.decontroversatie.be)

2 Corona Commission, Sverige under pandemin – Coronakommissionens slutbetänkande, 18 februari 2022, via https://coronakommissionen.com/publikationer/slutbetankande-sou-2022-10/ Een Engelse samenvatting;

Corona Commission, English summary, via https://coronakommissionen.com/wp-content/uploads/2022/02/summary_20220225.pdf Over het rapport Niclas Rolander, ‘Swedish Covid Inquiry Finds Fault With Nation’s Initial Response’, 25 februari 2022, https://ampvideo.bnnbloomberg.ca/swedish-covid-inquiry-finds-fault-with-nation-s-initial-response-1.1728682; Ians, ‘Corona Commission Report criticises Sweden’s Covid-19 response’ 26 februari 2022 via https://www.mangalorean.com/corona-commission-report-criticises-swedens-covid-19-response/; Johan Ahlander & Niklas Pollard, ‘Sweden's COVID response was flawed but allowed freedoms – commission’, 25 februari 2022, via https://www.reuters.com/world/europe/sweden-pandemic-strategy-correct-early-response-flawed-commission-2022-02-25/

3 Swedish government inquiry to rule on ‘no-lockdown’ Covid-19 strategy, The Local, 25 februari 2022, via https://www.thelocal.se/20220225/swedish-government-inquiry-to-rule-on-no-lockdown-covid-19-strategy/

4 Zie het trefwoord ‘zeo covid’ in M. Boudry & J. De Ceulaer, Eerste hulp bij Pandemie. Van acherafklap tot zwarte zwaan, Tielt: Lannoo, 2021, 220

5 Zweden negeerde het ‘groeiend bewijsmateriaal’ dat vormgaf aan een aantal ‘basisbeginselen van pandemiepreventie en -beheersing’ om virusverspreiding in te dammen en om de curven van ziekenhuisopnames, sterfgevallen en chronische ziekten af te vlakken.

6 Marta Paterlini, ‘What now for Sweden and covid-19?’, BMJ 2021;375:n3081 (http://dx.doi.org/10.1136/bmj.n3081); Mariam Claeson & Stefan Hanson, ‘The Swedish COVID-19 strategy revisited’, The Lancet, 19 april 2021, Vol. 397 (issue 10285), 1619 (DOI: https://doi.org/10.1016/S0140-6736(21)00885-0); N. Brusselaers, D. Steadson, K. Bjorklund. et al. ‘Evaluation of science advice during the COVID-19 pandemic in Sweden’. Humanit Soc Sci Commun, 2022, vol. 9, 91 (https://doi.org/10.1057/s41599-022-01097-5); Gretchen Vogel, ‘Sweden's gamble’, Science, Oct 2020, vol 370, Issue 6513, 159-163 (DOI: 10.1126/science.370.6513.159); C. King, L. Einhorn, N. Brusselaers, M. Carlsson, S. Einhorn F. Elgh, J. Frisén, A. Gustafsso, S. Hanson, et al., ‘COVID-19-a very visible pandemic’, The Lancet, 2020 Aug 8, vol. 396(10248), e15. (doi: 10.1016/S0140-6736(20)31672-X); S. Mishra, J.A. Scott, D.J. Laydon et al., ‘Comparing the responses of the UK, Sweden and Denmark to COVID-19 using counterfactual modelling’, Sci Rep 2021, vol. 11, 16342 (https://doi.org/10.1038/s41598-021-95699-9)

7 In Zweden beschikken overheidsadministraties en agentschappen zoals dat van Tegnell over een grote autonomie ten aanzien van politici en ministers. Deze moeten alle beïnvloeding van ‘hun’ administraties vermijden. Alleen via wetgeving kunnen deze administraties politiek aangestuurd worden. Door een zacht covid beleid uit te tekenen had Tegnell (en zijn Public Health Agency) geen behoefte aan wetgeving, waardoor het zwaartepunt van het beleid bij hem lag. Vgl. Titti Mattsson, Ana Nordberg & Martina Axmin, 'Sweden: Legal Response to Covid-19', in Jeff King and Octávio LM Ferraz et al (eds), The Oxford Compendium of National Legal Responses to Covid-19, Oxford: OUP 2021, randnummer 54 via https://oxcon.ouplaw.com/view/10.1093/law-occ19/law-occ19-e12

8 Volgens het Zweedse agentschap deden de maskers meer kwaad dan goed en gaven ze een vals gevoel van veiligheid.

9 Public Health Agency of Sweden, Revision in regulation and general advice concerning everyone’s responsibility to prevent the spread of Covid-19 (HSLF-FS 2020:12) (21 oktober 2020). Hierover, Titti Mattsson, Ana Nordberg & Martina Axmin, randnummer 76-77

10 Zie voor een, vroege, intelligente verdediging van het Zweeds beleid en een antwoord op de kritieken, J. Giesecke, ‘The invisible pandemic’, The Lancet, 2020, vol. 395, e98 en van dezelfde auteur, ‘COVID-19-a very visible pandemic. Author’s reply’, The Lancet, 2020, vol. 396, e20

11 “Per miljoen inwoners telde Zweden 4,6 keer zoveel coronadoden als Denemarken, 9 keer zoveel als Finland en meer dan 10 keer zoveel als Noorwegen” (M. Boudry & J. De Ceulaer, 230). Deze controversiële lockdowns werden in 2020 (tot op de dag van vandaag) door sommigen geprezen als succes maatregel in de strijd tegen het virus. Positief over lockdowns en avondklokken: E.H.A. Mills, A.L. Møller et al., ‘National all-cause mortality during the COVID-19 pandemic: a Danish registry-based study’, Eur J Epidemiol., 2020 nov, vol. 35(11), 1007-1019 (doi: 10.1007/s10654-020-00680-x); M. Boudry & J. De Ceulaer, 39-42, 130-135 & 182-183; Lawrence O Gostin; Eric A Friedman, Sara Hossain, Joia Mukherjee, Saman Zia-Zarifi, Chelsea Clinton, et al., 15p.

12 Vgl. ook met F.E. Juul, H.C. Jodal et al., ‘Mortality in Norway and Sweden during the COVID-19 pandemic’, Scand J Public Health., 2022 (feb.), vol. 50(1), 38-45 (doi: 10.1177/14034948211047137). Het verschil tussen algemene sterftecijfers en aan Covid-gerelateerde sterftecijfers staat centraal in deze studie die suggereert dat de sterftecijfers in Zweden (in vergelijking met Denemarken) een gevolg kunnen zijn van de lage sterftecijfers in de pre-Pandemie jaren. De studie concludeert: “All-cause mortality in 2020 decreased in Norway and increased in Sweden compared with previous years. The observed excess deaths in Sweden during the pandemic may, in part, be explained by mortality displacement due to the low all-cause mortality in the previous year”.

13 World Health Organisation, ‘14.9 million excess deaths associated with the COVID-19 pandemic in 2020 and 2021’, 5 mei 2022, via https://www.who.int/news/item/05-05-2022-14.9-million-excess-deaths-were-associated-with-the-covid-19-pandemic-in-2020-and-2021. Zie ook Sarah Newey, ‘Sweden’s Covid death rate among lowest in Europe, despite avoiding strict lockdowns. New WHO figures show pandemic wrought ‘staggering toll’ of almost 15m fatalities, but harsh restrictions were not the key to beating virus’, Telegraph, mei 2022, via https://www.telegraph.co.uk/global-health/science-and-disease/swedens-death-rate-among-lowest-europe-despite-avoiding-strict/

14 Zie over de Reuters studie en de data caution van meerdere experts, Johan Ahlander, ‘Sweden saw lower 2020 death spike than much of Europe – data’, 24 maart 2021, via https://www.reuters.com/business/healthcare-pharmaceuticals/sweden-saw-lower-2020-death-spike-than-much-europe-data-2021-03-24/

15 Haidong Wang et al., ‘Estimating excess mortality due to the COVID-19 pandemic: a systematic analysis of COVID-19-related mortality’, 2020–21, The Lancet, 2022 vol. 399 (Issue 10334), 1513-1536, via https://www.thelancet.com/action/showPdf?pii=S0140-6736%2821%2902796-3. Volgens deskundigen is een oversterftecijfer een betere indicator voor het begrijpen van werkelijke omvang van de pandemie, omdat daarbij geen rekening wordt gehouden met mensen die in die periode toch al zouden zijn gestorven en ook omdat door dit soort cijfers te gebruiken het speelveld gelijk gemaakt wordt, zodat landen die onder rapporteren en te weinig sterfgevallen hebben gemeld, aan het licht komen. Zie ook Sarah Knapton & Ben Butcher, 'Britain’s Covid death rate compared with rest of world is not as bad as feared. Lancet study calculates excess death rates for 191 countries, with UK roughly in middle in 102nd place', 10 maart 2022, https://www.telegraph.co.uk/news/2022/03/10/uk-covid-death-rate-compared-rest-world-isnot-bad-feared/

16 Fraser Nelson, 'Was Sweden right about Covid all along? The land of common sense seems to be thriving while Britain is counting the cost of harsh lockdown restrictions', 13 februari 2022, via https://www.telegraph.co.uk/news/2022/02/13/sweden-right-covid-along/

17 "The cost of the various Covid measures is best summed up by the debt mountain: an extra £8,400 per head in Britain, and £3,000 in Sweden."

18 "Swedish schools kept going throughout, with no face masks. Sixth-formers and undergraduates switched to home learning, but the rest of Swedish children went to school as normal. That’s not to say there weren’t absences as the virus spread: it was common to see a third, at times even half of the class absent due to sniffles or suspected Covid. But there were no full-scale closures and, aside from some suspicions about minor grade inflation (the average maths grade sneaked up to 10.1, from 9.3), there is no talk in Sweden about educational devastation."

19 "The impact on hospital waiting lists is also very different. Fear of a virus keeps people away – at the peak of the first wave, attendance at Swedish A&E was 31 per cent lower than normal; in Britain, it collapsed by 57 per cent. Routine operations were down by 20 per cent in Sweden and 34 per cent in England, so waiting lists grew in both countries. As they did pretty much world over".

20 Op 30 juni 2020 besliste de regering, na druk van het Parlement, een Commission of Inquiry op te richten met een zeer breed onderzoekmandaat. Verwacht werd een eindverslag uiterlijk op 28 februari 2022 en twee twee tussentijdse verslagen één op 30 november 2020 en één op 31 oktober 2021. Zweedse Regering, ‘Evaluation of the measures to tackle the outbreak of the virus that causes the disease COVID-19’, 30 juni 2020, https://www.government.se/4aae84/contentassets/120a2b9a8f304586b647a13861188641/dir.-2020-74-evaluation-of-the-measures-to-tackle-the-outbreak-of-the-virus-that-causes-the-disease-covid-19.pdf Zie ook Ministry of Health and Social Affairs, ‘Evaluation of the measures to tackle the outbreak of the virus that causes the disease COVID-19’, 27 oktober 2020, via https://www.government.se/legal-documents/2020/10/dir.-202074/ . Eveneens: https://en.wikipedia.org/wiki/Coronakommissionen

21 Corona Commission, Sverige under pandemin – Coronakommissionens slutbetänkande, 18 februari 2022, via https://coronakommissionen.com/publikationer/slutbetankande-sou-2022-10/ Een Engelse samenvatting;

Corona Commission, English summary, via https://coronakommissionen.com/wp-content/uploads/2022/02/summary_20220225.pdf Over het rapport Niclas Rolander, ‘Swedish Covid Inquiry Finds Fault With Nation’s Initial Response’, 25 februari 2022, https://ampvideo.bnnbloomberg.ca/swedish-covid-inquiry-finds-fault-with-nation-s-initial-response-1.1728682; Ians, ‘Corona Commission Report criticises Sweden’s Covid-19 response’ 26 februari 2022 via https://www.mangalorean.com/corona-commission-report-criticises-swedens-covid-19-response/; Johan Ahlander & Niklas Pollard, ‘Sweden's COVID response was flawed but allowed freedoms – commission’, 25 februari 2022, via https://www.reuters.com/world/europe/sweden-pandemic-strategy-correct-early-response-flawed-commission-2022-02-25/

22 Swedish government inquiry to rule on ‘no-lockdown’ Covid-19 strategy, The Local, 25 februari 2022, via https://www.thelocal.se/20220225/swedish-government-inquiry-to-rule-on-no-lockdown-covid-19-strategy/

23 Vgl. ‘KEY POINTS: The final verdict on Sweden’s Covid-19 response’, The Local, 25 februari 2022, via https://www.thelocal.se/20220225/swedens-pandemic-strategy-fundamentally-correct-coronavirus-commission/

24 Anno 2022 streng zijn voor de leerling die bij nader inzien de beste blijkt, is wat vreemd. Vgl met Johan Anderberg, ‘Here’s Why No One Wants to Talk About Sweden’, The Pulse, 19 april 2022, https://thepulse.one/author/johan-anderberg/ De auteur merkt op dat vanaf 2022 buitenlandse journalisten op vreemde wijze wegbleven op Zweedse persconferenties in tegenstelling tot hun massale aanwezigheid in de jaren ervoor.

25 Het eindrapport opent dan ook als volgt: “In vergelijking met de rest van Europa heeft Zweden de pandemie relatief goed doorstaan en behoort het tot de landen met de laagste oversterfte in de periode 2020-2021. Dat is natuurlijk een goede zaak, maar om lessen te trekken moeten we niet vergeten hoe de situatie in het voorjaar van 2020 was. Op sommige momenten in die periode had Zweden sterftecijfers die tot de hoogste in Europa behoorden. De infectie verspreidde zich naar veel woonzorgcentra voor ouderen, de zorgbehoeften van sommige ouderen werden niet door artsen beoordeeld, de uitgevaardigde richtlijnen betekenden dat ouderen soms niet de ziekenhuisbehandeling kregen die hen had kunnen helpen, en veel mensen stierven zonder familielid of ander persoon aan hun zijde” (Corona Commission, Sverige under pandemin, English summary, 1.)

26 Corona Commission, Sverige under pandemin, English summary, 3-4

27 Corona Commission, Sverige under pandemin, English summary, 11.

28 Let vooral op het einde van deze passage in het rapport: “De Commissie komt herhaaldelijk terug op de discussies over het "voorzorgsbeginsel". Dit kan worden gezien als een basishouding bij het reageren op een bedreigende situatie wanneer de beschikbare informatie zeer onzeker en onvolledig is. Het beginsel houdt in dat besluitvormers in dergelijke situaties niet passief moeten wachten op een beter inzicht, maar actief stappen moeten ondernemen om de dreiging tegen te gaan. Het betekent met andere woorden dat het beter is te handelen dan te wachten op betere gegevens voor de besluitvorming. Later kan men zijn acties aanpassen naarmate nieuwe kennis beschikbaar komt. De Zweedse rampencommissie (opgericht na de tsunami van december 2004) heeft treffend beschreven hoe dit beginsel op alledaags niveau richting geeft aan brandweer- en reddingsoperaties. De basisregel in dat verband is om voldoende middelen in te zetten voor een relatief groot incident en vervolgens een deel daarvan terug te trekken als blijkt dat ze niet nodig zijn, in plaats van één voertuig te sturen en pas later meer in te zetten als de situatie daarom vraag” (Corona Commission, Sverige under pandemin, English summary, 3).

29 Tegnell aangehaald door Fraser Nelson, 'Was Sweden right about Covid all along? The land of common sense seems to be thriving while Britain is counting the cost of harsh lockdown restrictions', The Telegraph, 13 februari 2022, via https://www.telegraph.co.uk/news/2022/02/13/sweden-right-covid-along/

30 Titti Mattsson, ‘Sweden’, 2021, https://lexatlas-c19.org/sweden/

31 Richard Milne, ‘Anders Tegnell and the Swedish Covid experiment’, Financial Times, 11 september 2020, https://www.ft.com/content/5cc92d45-fbdb-43b7-9c66-26501693a371

32 Fraser Nelson, 'Was Sweden right about Covid all along? The land of common sense seems to be thriving while Britain is counting the cost of harsh lockdown restrictions', The Telegraph, 13 februari 2022, https://www.telegraph.co.uk/news/2022/02/13/sweden-right-covid-along/

33 Government Offices of Sweden, ‘Decision on vaccination certificates for public gatherings and events applies as of 1 December 2021’, 1 December 2021, via https://www.government.se/articles/2021/12/decision-on-vaccination-certificates-for-public-gatherings-and-events-applies--as-of-1-december-2021/. Zie ook ‘Sweden to introduce vaccine passes for events of over 100 people’, 17 november 2021, https://www.thelocal.se/20211117/analysis-will-sweden-introduce-covid-vaccine-passes/; Emma Löfgren, ‘Sweden rolls out Covid passes for events – but some foreigners are still excluded, The Local, 30 november 2021, https://www.thelocal.se/20211130/sweden-to-start-using-covid-passes-at-events-but-some-groups-are-still-excluded/

34 Boudry en De Ceulaer bestrijden in hun boek (p.164-166) proportionele maatregelen zoals omgekeerde lockdowns (onder meer voorgesteld in The Great Barrington Declaration opdat volgens hen de schade niet voorzienbaar zou zijn. Ze negeren daarbij de realiteit van het virus dat jongeren geen schade berokkent (alleszins geven ze geen cijfers over slachtoffers onder jongeren mensen, waarschijnlijk omdat er ook nauwelijks slachtoffers zijn). Ook is hun afwijzing van Barrington teveel gesteund op hun praktisch bezwaar dat je risicogroepen niet kan afzonderen van jonge mensen, hoewel de Great Barrington Declaration (die ze blijkbaar niet gelezen hebben) juist op dit moment belangrijke maatregelen voorstelt (onder meer het personeel in rusthuizen langere tijd niet veranderen, maar laten inwonen). Over de geringe virusschade bij jongeren, zie verder in de tekst de bespreking van de aanbeveling hierover door het Zweedse gezondheidsagentschap (‘Rekommendation om allmän vaccination mot covid-19 för barn 12–17 år tas bort’ van 30 september 2022).

35 https://open-debat-ouvert.be/nl/wintermanifest-manifestedhiver/